Mathewsson
Project Savoy

Begin

Jaren geleden heb ik mijn oude Savoy omgebouwd tot sportfiets (lees: fiets zonder bagagedrager). Ik had ontdekt dat deze fiets een prachtig frame van heel dun roestvrij staal had. Uit het framenummer was het bouwjaar af te leiden: 1973. De overige onderdelen waren verroest, versleten, of niet origineel, dus verder is alles vervangen. Verstelbaar stuur, 20x622 rvs velgen (Schothorst), en een drieversnellings achternaaf met terugtraprem (Sachs Spectro T3). Met dank aan de firma Schoonhoven te Amsterdam voor het leveren van de onderdelen. Het oorspronkelijk zwarte frame is kaal geborsteld, en toen Flexa-signaalrood gespoten met de Revell Beta airbrush. Het frame is eigenlijk bedoeld voor 26 inch wielen, maar 28 inch paste ook nog wel. Later heb ik toch maar een trommelrem (SRAM, Sachs was inmiddels ter ziele) in het voorwiel gemonteerd, want bij een terugtraprem heb je geen rem meer als de ketting eraf loopt...

Maar onlangs zag ik bij Holland Bike Shop een aantrekkelijk aanbod van een originele Sturmey Archer AW drieversnellingsnaaf uit 1989, en ik dacht: dat is nu precies de versnelling voor zo'n traditioneel model fiets. Mijn eerste fiets met versnelling (een Magneet) had er ook zo één. Deze naaf heeft 30 jaar in een magazijn gelegen, dus een stevige schoonmaakactie was wel op zijn plaats. Hiernaast zie je dat alle onderdelen er weer piekfijn uitzien.

Achterwiel

Alle onderdelen van de naaf zijn in vet (buitenkant) dan wel olie (binnenin) gezet en in de naaf gemonteerd. Ik beschik niet zo'n speciale SA naafsleutel, maar met een stuk platstaf en twee M6 bouten lukt het ook wel.

Over het spaken van fietswielen zijn spannende verhalen geschreven, laat ik daar het mijne aan toevoegen. Allereerst, de oude Sachs naaf, gemaakt van aluminium, heeft flenzen van 3mm dik, de stalen SA heeft flenzen van 2mm dik. Om te voorkomen dat de kop van de spaak kan bewegen tijdens het rijden, wat snelle slijtage betekent, moet die millimeter opgevuld worden met een ringetje van 1 mm dik (of twee van 0.5mm). Bij voorkeur rvs, maar messing is ook heel goed. Ik ben dol op messing. En vergeet vooral niet de schroefdraad van de spaken en de spaakgaten in de velg in te vetten met vaseline. Eerst moeten de binnenste spaken erin gezet worden. Zoals je ziet op de foto (je kijkt tegen de linkerzijde van het wiel) zijn de binnenste spaken als 'trekkende' spaken gemonteerd. Normaal zou je deze als 'remmende' spaken monteren, want bij (hard) remmen komt er veel meer kracht op te staan dan bij optrekken, maar deze freewheel naaf heeft geen naafrem, dus dat is niet nodig. Overigens berust het idee dat dit uit zou maken volgens mij op een fabeltje. Een spaak breekt niet wanneer er hard aan getrokken wordt, maar wanneer hij te los staat zodat hij bij een hobbel in de weg even los komt en daarna weer tegen de velg klapt. Dat is alleen te voorkomen door de spaken zo strak te zetten dat de spankracht groter is dan de maximale belasting in de richting van de naaf. Dat kan alleen als de kracht mooi over alle spaken verdeeld is, dus een perfect rond wiel.

Op de foto links zitten alle spaken erin. Prachtig vind ik die messing ringetjes.

Nu moet het wiel perfect uitgelijnd worden, zonder slag in de hoogte of breedte, en met de velg exact in het midden zodat hij mooi midden in de achtervork staat als de as loodrecht op het frame staat. Dan spoort hij goed en heb je minimale slijtage aan de band. Op de foto rechts zie je het wiel in de uitlijnbank (gewoon een plank met 2 gaten en een instelbare punt), waarmee de uitwijking tijdens het draaien met enig doorzettingsvermogen wel onder een halve millimeter te krijgen is. Na een paar maanden nog even nastellen, en daarna elk jaar even checken. Fietspaden hier in de buurt (Amsterdam) staan niet bepaald bekend om hun gladheid.

De mooiste manier om de achteras perfect loodrecht in de achtervork te krijgen is als de as nauwlijks speling heeft wanneer de asmoeren niet aangedraaid zijn. Nu is de dikte van het afgeplatte deel dan de Sturmey achteras 5/16 inch (7.94mm), veel minder dan de opening (ca 10.5mm). Hiertoe zijn messing L-profielen van 1.5mm dik in de binnenkant van de achtervork gelijmd met Bison epoxy lijm voor metaal. De asopening is iets uitgevijld tot 11 mm, zodat er precies 11 - (2 x 1.5) = 8mm overblijft voor de platte kant van de as. De rvs asmoeren (die zaten er helaas niet bij) zijn verstrekt door BVD Tweewielers.

Ketting

Een voordeel van een naafversnelling is dat je geen derailleur hebt, en dus een een lekker dikke ketting kan gebruiken (1/8 inch oftwel 3.2mm). Omdat dit een sportfiets is heb ik een wat zwaarder verzet gekozen (46/17) dan bij een stadsfiets (44/19). Dan trap je met 27 km/u nog niet de benen uit je lijf in de middelste versnelling (cadence 77), en kun je, als je in de polder tegen windkracht 5 in moet, in de kleine versnelling nog wel 20 km/u halen (cadence 76). Dit crackstel is geheel van staal (1.25kg!).

Remmen

Let wel, het is een freewheel naaf, dus we zijn we aangewezen op velgremmen. Na veel wikken en wegen toch gekozen voor - niet zo traditionele - Shimano Deore V-brakes. De traditionele knijpremmen krijg je nooit goed passend als je 28 inch wielen in een 26 inch frame zet. Daarbij zien de Deore remmen er prachtig uit, zijn betaalbaar, en krijgen overwegend positieve recensies.

Toen dit frame werd gebouwd was de uitvinder van de v-brakes nog niet geboren, dus voor de bevestiging was enige research vereist. De brakes zijn eerst op een stuk triplex gemonteerd om de juiste afstand tussen de draaipunten vast te stellen bij een velgbreedte van 28mm. Ik kwam uit op 82mm. De RVS M8 bouten liggen gewoon in de winkel 1km verderop bij Van Driel.

Om de v-brakes op de bovenste achtervork te monteren zitten bij dit frame geen bussen gelast. Daarom zelf iets gefabriekt met 3mm dik stalen L-profiel en rvs M8 platkop schoeven. De stukken L-profiel zijn elk met twee rvs M5 draadeinden vastgezet. De plastic buisjes beschermen de verf (een beetje) tegen de scherpe schroefdraad. Het mooie van deze constructie is, dat de hoogte nagesteld kan worden. Dat moet je alleen niet te vaak doen, want dan komt de grondverf al snel tevoorschijn... Op de foto (ja, de fiets staat hier ondersteboven) zijn de stukken staal nog niet gelakt. Dat doe ik pas als zeker is dat er niet meer gevijld of gezaagd hoeft te worden. Ook moeten de scherpe hoeken nog afgerond worden, anders heb je zo een schram te pakken als je er met je hand langs gaat.

Voorwiel

Het voorwiel moest natuurlijk in dezelfde stijl, dus exit trommelrem, en ook V-Brakes voor. Nu had ik nog een mooie Joytech naaf liggen - geen idee hoe ik daar ook alweer aangekomen ben - die kwam nu goed van pas. Hij is van staal, net als de Sturmey. Hiernaast zie je hem, ingespaakt en wel. Deze heeft net als de achternaaf flenzen van 2mm dik, dus de messing vulringetjes zijn ook hier van toepassing. Ik vind ze er prachtig uitzien, dus zelfs als het niet nodig zou zijn zou ik ze nog willen.

Het monteren van de velgremmen op het voorwiel is niet zo eenvoudig als bij het achterwiel, omdat de voorvork van de Savoy op de hoogte van de velg niet in de richting van de as loopt. Om te zorgen dat de voorrem loodrecht op de draairichting werkt moet hij daardoor iets naar voren (ca. 6cm ten opzichte van de achterzijde van de voorvork) gemonteerd worden. Dat is opgelost met een U-profiel van 60mm breed en 3mm dik, geleverd door de Metaalwinkel.

Op de foto links zie je de lijn tussen de vooras en het midden van de remblokjes.

Kettingscherm

Het kettingscherm (de Woerd) zat voorheen ook al op deze fiets, maar nooit erg mooi in het midden. Ik ben er maar eens voor gaan zitten om een beugel te maken waarmee hij precies op de goede plaats zit. Met decoupeerzaag uit een plaat van 1mm dik aluminium gezaagd. Een gat rond de trapas en een schroef die vastgezet is op de manchet van de onderbuis houden de voorzijde op zijn plaats.

Achter zit een rembeugelklem - wegens vervallen van de naafrem was die nu over.

Bagage

Aan het begin van deze pagina gaf ik al aan dat een sportfiets geen bagagedrager heeft want het is geen transportfiets. Maar als je een flink stuk gaat fietsen (in mijn beleving is dat minstens 80km) wil je natuurlijk wel wat eten en drinken meenemen. En een miniset gereedschap, bandplakspullen, pompje, regenponcho, telefoon, landkaarten, fototoestel, gps, handdoek, ehbo tasje, etc etc. Ik heb ooit eens 120km gefietst met een rugzak, en daarna dacht ik: nooit weer! Vandaar dat nu aan het voorwiel een lowrider is gemonteerd. Mooie Agu tassen (met geïntegreerd regenzeil), maar de bijgeleverde bevestigingsmaterialen vond ik minder handig. Op de foto kun je zien dat bij montage op wielas en pad helemaal geen extra beugels nodig zijn (maar wat je niet kunt zien op de foto is dat er een uitsparing in de achterste stang gevijld moet worden waar hij de voorvork kruist).

Afwerking

Nu het mooie weer definitief voorlopig voorbij is heb ik de boel weer uit elkaar gehaald om de bevestigingsstukken van de remmen glad te maken en te lakken.

De borgschroeven die ik er ingedraaid had voordat ik het uit elkaar haalde maken het een stuk eenvoudiger om later alles weer op precies dezelfde plaats te monteren.

Het lakwerk is niet fantantisch, maar zo sluit het wel aan bij de bestaande lak, die inmiddels al wat kleine beschadigingen heeft opgelopen.

De bevestiging van de handgreep van de Deore is aan de bovenkant een stuk dikker dan aan de onderkant. Hierdoor kun je de SA shifter niet in de 1 zetten als je hem helemaal tegen de bevestiging aanschuift. Dat kan wel als je hem aan de onderkant zet. Dan moet het plastic kapje eraf, maar dat is toch niet nodig voor het functioneren. Nu kun je hem met de duim bedienen.

Het resultaat

Hier zie je de Savoy zoals hij uiteindelijk geworden is, met fietstassen en al, in een bleek novemberzonnetje.

Het crankstel beviel toch niet helemaal, daarom een heel mooi product van Miranda gemonteerd. Dit heeft ook een stalen blad, maar wel aluminum trapstangen. Dat scheelt weer een halve kilo. Het voorblad is 48 tands, daarom achter een (origineel Sturmey Archer) 18 tands tandwieltje geplaatst. Voor ongewijzigd verzet zou voor een 49 tands blad nodig zijn, maar dat was niet leverbaar. Hierdoor wordt het verzet ietsje lichter: cadence in de tweede versnelling bij 27 km/u stijgt van 77 naar 78. Voordeel: grotere tandwielen = minder kracht op de ketting = langere levenduur.

De cadence opnemer (Cateye) is nu achter het tandwiel geplaatst, zodat het mooi is weggewerkt. Het magneetje is vastgelijmd aan de achterzijde van het tandwiel. Dit zat eerst aan de linkerzijde van de fiets, maar de afstand tussen de trapstang en het frame is te groot, zodat de magneet aan een uitstekende bout bevestigd moest worden (kwetsbaar!). Op de foto erboven is dat enigszins zichtbaar.

Foto rechts: nu we toch bezig zijn, ook de kabels met echte klemmen van messingfolie vastgezet, ter vervanging van die lelijke plastic straps.

Helaas is bij de eerste rit dit jaar het kettingscherm gesneuveld. Daarom een nieuw besteld bij fietsparts.nl (Axa Scope II, fabrikaat de Woerd). En nu voorzien van het Mathewsson logo. Een stevige beugel die onder de rechter trapas lagerschaal vastgezet kan worden is meegeleverd. Dat vereist een trapashuis met schroefdraad: dat heeft deze fiets!

Maar dan moet de trapas er dus wel even uit. In de originele Savoy trapaslagers zaten losse kogeltjes, maar jaren geleden moesten de lagers vervangen worden, en de originele lagers waren toen niet leverbaar meer. Daarom heb ik er toen een nieuwe Kinex trapas in gezet (met dank aan de firma Schoonhoven). De bijbehorende montagetool heb ik zorgvuldig bewaard, en dat kwam nu goed van pas, want dan is het zo gebeurd - als je tenminste niet vergeet dat de rechter schaal een linkse draad heeft.

Meteen maar even het jaarlijks onderhoud van de Sturmey Archer ter hand genomen. Hierbij extra aandacht voor de eerste versnelling. Het blijft een zwakke plek van de traditionele SA dat het kettinkje over een stalen rand heen getrokken wordt, waardoor je voor de eerste versnelling veel kracht nodig hebt. Daar hadden de concurrenten bij Torpedo (later Sachs en nog later SRAM) een betere oplossing voor. Zie hier the best of both worlds! Let wel: de bijbehorende SRAM asmoer past niet op de SA as. Dat betekent: de SA moer moest een stukje ingekort worden, met een richeltje ca. 2mm van de rand, zodat de poelie goed blijft zitten. Die 6 euro die ik ooit bij een sale voor een Skil 1415 heb betaald blijken nu de beste 6 euro die ik ooit besteed heb! Ook moest er nog een plaatje onder gezet worden tegen het wiebelen. De asmoer kan namelijk niet zo ver ingekort worden dat de poelie tegen het frame rust, want dan steekt de controlestift in de eerste versnelling te ver uit, en die kan niet ingekort worden.